Is Robin Hood een held?
Velen zullen de vraag met ‘ja’ beantwoorden. En velen zullen direct de achtergrond van de vraag begrijpen: Robin Hood was volgens de overlevering immers een dief. Een dief die stal van de rijken om zijn buit te verdelen onder de armen. Dat Robin Hood volgens de verhalen ook een koelbloedige moordenaar was, heeft het script van de meeste verfilmingen niet gehaald. Dat paste wellicht niet goed in een twist tussen goed en kwaad, in die van volksheld versus schurk. En in films moeten we ons niet laten afleiden door details die het morele zicht vertroebelen, niet waar? De realiteit is echter minder zwart-wit.
Doel versus middel
Robin Hood streed voor de goede zaak. Voor de weerlozen, die werden onderdrukt. Het verhaal doet mij denken aan dat van bisschop Muskens, die in 1996 beroering veroorzaakte door te verkondigen dat het stelen van een brood als last resort is geoorloofd als mensen honger hebben en geen andere mogelijkheid zien om te overleven. Het doel heiligt dan de middelen. Maar er is een verschil: Robin Hood stal voor anderen, terwijl een hongerige zou stelen voor zichzelf. Maakt dat het gedrag van Robin Hood méér te rechtvaardigen? En wat is dan eigenlijk rechtvaardig?
Soms is het doel nastrevenswaardig, maar keuren we het middel af. Marteling bijvoorbeeld, is in Nederland verboden, ook al zou het mogelijk meer informatie kunnen opleveren over toekomstige criminele intenties. Maken we het middel dus ondergeschikt aan het doel, dan kan het middel weleens buitenproportioneel worden. Verliezen we echter het doel uit het oog, dan dreigt moreel fanatisme.
In de praktijk
Ik moest hieraan denken toen ik in april van dit jaar de scherpe kritiek las van voormalig Nationaal Ombudsman Brenninkmeijer. Brenninkmeijer is kritisch over hoe het is gesteld met de Nederlandse rechtsstaat. Rechtsstatelijke vraagstukken raken volgens Brenninkmeijer zowel wetgeving als uitvoering als rechtspraak. Doet zich in een van de drie pijlers van de trias politica een schending voor, dan kunnen de andere pijlers in beginsel tijdig zo’n schending repareren. Het evenwicht der machten, heet dat met een mooi woord.
De praktijk laat volgens Brenninkmeijer te vaak een ander beeld zien. Het primaat ligt (te veel) bij de politiek. Ter illustratie noemt hij de gaswinning in Groningen, waarbij de politiek zich – ondanks de haar bekende veiligheidsrisico’s – vooral heeft gefocust op de financiële opbrengsten. Op de gevolgen voor de schatkist dus.
In een bijdrage voor de themadag ‘Constitutionele vernieuwing en de toekomst van de rechtstaat’, schetst Brenninkmeijer nog meer gevallen waarbij het doel boven het middel ging. Zo noemt hij onder meer de Wet aanscherping handhaving en sanctiebeleid SZW, ingevoerd in 2013. De wet beoogt de overheid slagvaardiger te maken bij mensen die misbruik maken van de solidariteit van de samenleving. Bestrijding van uitkeringsfraude, dus. Wel zo rechtvaardig tegenover de hardwerkende belastingbetaler, toch?
Volgens Brenninkmeijer schiet de wet evenwel zijn doel voorbij. De fraude die de wet beoogt te bestrijden, is minimaal. Toch wordt grof geschut ingezet: boetes zijn in hoogte gelijk aan het gefraudeerde bedrag. Met als onbedoeld gevolg dat vergissingen, onoplettendheden en onnozelheden keihard worden afgestraft. Heb je als bijstandsmoeder € 500 te veel ontvangen, dan moet je € 1.000 terugbetalen. En de wet biedt geen ruimte voor clementie: wie een fout maakt, is een boef. De uitvoeringsorganisaties zeggen aan handen en voeten te zijn gebonden: de menselijke maat ontbreekt. Kritiek was er ook van de Raad van State, reeds op het wetsvoorstel, en van de Centrale Raad van Beroep. Maar de kritiek werd simpelweg terzijde geschoven.
Brenninkmeijer signaleert een trend en concludeert dat een belangrijke waarde – hoe gaan we met elkaar om – onvoldoende wordt meegewogen en wordt meegenomen in wetgeving.
Tot slot
Het voorgaande geeft stof tot nadenken. Een ander recht doen, is nog niet zo gemakkelijk. De echte wereld bestaat immers niet uit helden en schurken, uit evident goede en absoluut slechte personen. We leven niet in de zwart-witte realiteit van Robin Hood. Steeds opnieuw moeten we afwegen wat een juiste beslissing is, rekening houdend met de individuen en groepen die er in redelijkheid aanspraak op kunnen maken dat bij de beslissing ook met hun rechten en belangen rekening wordt gehouden. En dat blijkt steeds de moraal van het verhaal.
Meer weten? Neem gerust contact op.
