In maart 2022 vinden de gemeenteraadsverkiezingen plaats en kiezen veel gemeenten ervoor om kandidaat-wethouders aan een risicoanalyse integriteit te onderwerpen. Maar wat is een risicoanalyse integriteit nu precies en hoe gaat het in zijn werk? Wij gingen in gesprek met Peter Schokker, partner van BING, die ons daarover meer zal vertellen.
Wat is een risicoanalyse integriteit?
‘Door middel van een risicoanalyse integriteit komen wij samen met een kandidaat-wethouder tot een analyse van voorzienbare integriteitsrisico’s en bespreken we hoe hiermee om te gaan. Wij gebruiken bewust het woord risicoanalyse in plaats van screening, omdat het laatste suggereert dat iemand wordt goed- of afgekeurd, als een selectie aan de poort. Een risicoanalyse bepaalt echter niet of iemand benoemd wordt; daar gaat de raad over. Wel is het handig voor de raad om te beseffen wie zij benoemen. Wat zijn de risico’s die bij deze persoon naar voren komen, zijn deze te beheersen en hoe acceptabel is een eventueel restrisico? Op basis van de uitkomsten kan een wethouder zich eventueel terugtrekken of de raad beslissen iemand niet te benoemen. Dit komt in de praktijk weinig voor. Het is geen stoplicht dat op groen of op rood staat, veel vaker staat het stoplicht op oranje en is het uitgangspunt dat iedere wethouder alert moet zijn op misstappen.
Bij de ene kandidaat zijn meer potentiële risico’s dan bij een andere; dit hangt bijvoorbeeld af van belangen en loyaliteiten die iemand heeft. Veel wethouders komen uit de eigen gemeente en zijn geworteld in de gemeenschap. Het is dus logisch dat er belangen spelen en dit is ook niet iets om van terug te schrikken. Het gaat erom dat iemand zich bewust is van grenzen en er zuiver mee omgaat. Bij een wethouder die van buiten komt zullen minder belangen spelen.’
Wat zijn voorbeelden van integriteitsrisico’s?
‘Voorbeelden van integriteitsrisico’s zitten bijvoorbeeld in belangenverstrengeling, hoe je omgaat met informatie en sociale media en hoe je participeert in netwerken. Binnen welke groepen beweeg je je, wie maakt er deel uit van je sociale leven en in hoeverre beïnvloedt dit je standpunten als wethouder?’
Hoe pakt BING een risicoanalyse integriteit aan?
‘Bij de aanvang verzend BING een set aan vragen aan de kandidaat-wethouder om te beantwoorden alvorens er een gesprek plaatsvindt. Daarnaast voert BING een open bronnen onderzoek uit. Daardoor zijn we niet alleen afhankelijk van de informatie die ons gegeven wordt, maar krijgen wij meer in beeld dan enkel waar de kandidaat zelf aan denkt. Ook kunnen we de gegeven informatie controleren. Voorts benaderen we referenten en controleren wij bijvoorbeeld de VOG en financiële informatie, zoals de registratie bij BKR. Al deze informatie tezamen geeft een beeld van mogelijke risico’s. Naast dat het interview een middel is om de door ons verkregen informatie te verifiëren, peilen wij tevens of de kandidaat de mogelijke risico’s (h)erkent en toetsen wij hoe iemand tegen integriteitsdilemma’s aan kijkt. Door middel van het gesprek wordt het integriteitsbewustzijn vergroot. Tevens draagt het eraan bij dat de persoon voor eventuele misstappen wordt behoed. Vaak horen we terug dat kandidaat-wethouders het gesprek en de hele risicoanalyse leuk en leerzaam vonden.
Bij BING zeggen we: besturen is een ambacht. Dat vraagt om goed voorbereide wethouders. Vanaf de eerste dag kan een wethouder zich immers nauwelijks fouten permitteren. Hij of zij dient zich te houden aan een set van regels en verwachtingen en daarnaast kijken journalisten en inwoners steevast kritisch mee. Hoewel vrijwel iedereen van huis uit meekrijgt wat goed en slecht is, vraagt het politieke ambt ook om een meer vakgebonden benadering van integriteit. Een wethouder moet snappen welke rol hij of zij vervult als politicus en bestuurder. Hij staat onder andere voor een open, transparante en verantwoordelijke overheid en moet dus binnen die kaders handelen.’
Een risicoanalyse is bij de aankomende gemeenteraadsverkiezingen nog niet verplicht. Wat is dan de toegevoegde waarde van het laten uitvoeren van een risicoanalyse integriteit?
‘Er is in de praktijk steeds meer sprake van standaardisering in de aanpak van risicoanalyses en dit is goed te verdedigen. De toegevoegde waarde ligt er in dat er een expliciet moment wordt gecreëerd om stil te staan bij het voorkomen van onnodige misstappen. Het vraagt om expertise om deze misstappen te kunnen identificeren. Soms hebben gemeenten deze expertise zelf in huis, maar vaak ook niet en dan is het handig om een expert mee te laten kijken.’
Kun je een voorbeeld geven van hoe integriteitsrisico’s bij wethouders vermeden kunnen worden?
‘Er was eens een wethouder die al in functie was, waarvan op internet te vinden was dat hij illegale goederen uit Oost-Europa had gesmokkeld. Dat ging om serieus smokkelwaar. De wethouder kende het hele verhaal uiteraard zelf wel en de werkelijkheid lag genuanceerd. Hij had het verhaal echter nooit gedeeld binnen het college. Dit werd pas bekend toen een journalist een microfoon onder de neus van de burgemeester duwde en daar vragen over begon te stellen. Het was handiger geweest als deze informatie van tevoren bekend was, zodat beiden zich op eventuele vragen hadden kunnen voorbereiden. En zodat de raad het kon meewegen bij benoeming.
In een ander geval was de echtgenoot van een kandidaat-wethouder verdachte in een zaak, waarbij paardenvlees als rundvlees werd verkocht. Vervolging was nog niet zeker, omdat haar echtgenoot claimde niet af te weten van de zwendel. De kandidaat bracht dit zelf naar voren in de risicoanalyse en vroeg zich af in hoeverre dit op haar functie van invloed zou (kunnen) zijn, mocht het wel publiekelijk bekend raken. Dit gaf een duidelijk spanningsveld weer: enerzijds wil je raad en college behoeden voor grote verrassingen, anderzijds speelt de onschuldpresumptie een rol en is ook de privacy van betrokkenen van groot belang. Ik denk dat we dat netjes hebben opgelost.
In een derde geval verhuurde een wethouder eens zijn woning die al enige tijd te koop stond aan een aannemer, terwijl de gemeente juist in de clinch lag met deze zelfde aannemer. De burgemeester was niet erg blij toen hij achter deze zakelijke relatie kwam, de wethouder had dit namelijk niet eerder gemeld. Door het nu te melden kon wel worden voorkomen dat de wethouder betrokkenheid had bij besluiten over deze aannemer. Dat zou immers in het licht van de huurrelatie alleen maar vragen oproepen of ongemak opleveren.’
Hoe kijk je naar de mogelijkheid dat risicoanalyses in de toekomst mogelijk verplicht worden?
‘Een risicoanalyse is een momentopname, maar vaak ontstaan echte dilemma’s pas gaandeweg. Wij geloven in een duurzame vorm van advisering. Steeds vaker vragen gemeenten ons om gedurende een bestuursperiode beschikbaar te zijn voor advies, mocht een vraagstuk zich voordoen. Het is beter dat wij aan de voorkant gebeld worden om mee te denken over een oplossing als het dilemma ontstaat, dan dat achteraf met onderzoek moet worden geconstateerd dat het beter was geweest anders te handelen. Dit laatste brengt vaak veel schade aan personen en aan het aanzien van de overheid en dit vertrouwen in de overheid is al zo broos. Preventie is te verkiezen boven repressie.’
