Onlangs verzorgde BING voor een gemeenteraad een workshop ondermijning: ‘Bewust en weerbaar’. De burgemeester was enorm bezorgd om de onderwereld die probeert voet aan de grond te krijgen in zijn gemeente. Hij ziet dat bestuurders en raadsleden steeds meer het risico lopen voor het karretje van de onderwereld te worden gespannen.
Wat betekent ondermijning?
Die term is niet meteen helder. In het algemeen wordt met ondermijning verwezen naar een vorm van crimineel gedrag, waarin vermenging van onderwereld met bovenwereld optreedt en waardoor de rechtsstaat wordt aangetast. Onze collega Emile Kolthoff (hoogleraar criminologie) zegt over de betekenis van het begrip het volgende: ‘Ten diepste is ‘ondermijnende criminaliteit’ een pleonasme – elke vorm van criminaliteit is ondermijnend’.[1] Toch duidt de term ondermijning wel op een specifieke vorm van criminaliteit.
Emile Kolthoff beschrijft wanneer de term wel of niet past:
- Voorbeeld: baldadig gedrag van hangjongeren.
Gedrag dat weliswaar hinderlijk, mogelijk zelfs intimiderend is, maar op de keper beschouwd niet crimineel, laat staan ondermijnend. - Voorbeeld: een uit de hand gelopen vechtpartij of een eenmalige tasjesdief.
Gedrag dat wel een strafbaar feit behelst, maar dat niet ondermijnend is; - Voorbeeld: een wijkagent die niet optreedt als dat geboden is, belangenverstrengeling door een bestuurder zonder dat sprake is van corruptie, of de miljoenen die verdwijnen bij woningcorporaties als gevolg van wanbestuur.
Gedrag dat wel ondermijnend is, maar niet strafbaar; - Voorbeeld: het ontwrichten van de samenhang in wijken, het op grote schaal systematisch schenden van wettelijke normen, intimidatie, omkoping, chantage van burgers, bedrijven, bestuurders en het ambtelijk-uitvoerend apparaat.
Gedrag dat én ondermijnend én strafbaar/crimineel is.
In de praktijk
Andere praktijkvoorbeelden horen we inmiddels vaker dan ons lief is: het verhuren van schuren en loodsen zonder nadere controle (mogelijk gebruikt voor wietplantages), vreemde geuren in een sloot (mogelijk illegale chemische stortingen), vaak wisselen van eigenaar van een pand of veel cashbetalingen (mogelijk witwassen), winkels waar nauwelijks klanten komen (verhulling van illegale praktijken), een zelfde persoon die geregeld een paspoort aanvraagt voor een andere vrouw (mogelijk illegale prostitutie).
Wat we ook tegenkomen zijn situaties waarin overheidsmensen criminelen onbedoeld helpen. Lieden met criminele bedoelingen verhullen zich als boze en verontwaardigde burger of ondernemer. Zij benaderen een raadslid dat zich maatschappelijk betrokken voelt en voor diegene wil opkomen. Want waarom duurt die vergunning zo lang? Waarom mag die ondernemer zich daar niet vestigen? In een openbare raadsvergadering wordt dit uitgespeeld. Dat raadslid beroept zich op werkgelegenheid, op rechten, op behoorlijk bestuur. Niet beseffend dat B&W een Bibob-onderzoek heeft lopen en er nog geen publieke aandacht aan kan geven: daarmee zouden de mogelijke criminelen in de kaart worden gespeeld. Maar de onrust is daar en er worden soms beslissingen genomen (vergunning verleend, pand verkocht, subsidie verstrekt) die criminelen indirect helpen.
Samenwerking
Een gezamenlijke alertheid en samenwerking tussen gemeente, politie, belastingdienst, justitie, brandweer, GGD én ondernemers (denk aan makelaars, autodealers) is nodig. Vaak is nu het geval, dat iedere overheid of ondernemer vanuit eigen doelstellingen denkt en handelt: de gemeente wil onrust voorkomen, de belastingdienst wil op een rechtvaardige manier geld innen, de politie wil verdachten oppakken, makelaars willen panden verkopen.
Een pand kopen en verkopen is niet verboden, toch kan een makelaar het signaal opvangen dat het niet pluis is. Die kan vervolgens wegkijken, maar kan ook dat signaal kortsluiten met de gemeente, of direct met een van de Regionale Informatie en Expertise Centra (RIEC), of met het Landelijk Informatie en Expertise Centrum (LIEC) (zie voor informatie over deze centra: www.riec.nl). Voor dat melden en samenwerken is steeds meer bereidheid en inmiddels zijn er convenanten tussen overheden afgesloten om informatie-uitwisseling beter mogelijk te maken. Het gaat namelijk om een gedeeld doel en belang: criminaliteit en ondermijnend gedrag voorkomen én voorkomen dat de pijlers van vertrouwen en geloofwaardigheid onder de rechtsstaat afbrokkelen.
Voor onze workshop ondermijning: ‘Bewust en weerbaar’ werken we zelf geregeld samen met Jean-Paul Jager. Hij heeft veel ervaring vanuit de politie en de Landelijke Eenheid Project Betere Bijdrage Aanpak Ondermijning. Zijn motto is geleend van Johan Cruijff: ‘Je gaat het pas zien als je het doorhebt.’ Hij geeft voorlichting, wij gaan met praktijkvoorbeelden aan de slag.
Die samenwerking levert wat op. De workshop bevordert bij de deelnemers een groter bewustzijn over ondermijnende praktijken. Ze leren signalen te herkennen en zien hoe er van hen persoonlijk of van hun gemeente gebruik kan worden gemaakt door criminelen. Vervolgens stimuleren wij vanuit BING het gezamenlijk onderzoeksgesprek, we vragen wat zij zouden doen in concrete situaties. Opvallend vaak stellen deelnemers – vanuit goede bedoeling – een persoonlijke aanpak voor, die onverstandig is. We sluiten af met gerichte en concrete adviezen.
Meer weten? Neem gerust contact op.
[1] Kolthoff, E.W., Khonraad S. (2016) Ondermijnende aspecten van georganiseerde criminaliteit en de rol van de bovenwereld Tijdschrift voor Criminologie (58) 2
